Konsument, czyli osoba fizyczna dokonująca z przedsiębiorcą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością zawodową lub gospodarczą, podlega istotnej ochronie prawnej podczas dokonywania w/w czynności. Ochrona dotyczy w zasadzie każdej umowy zawieranej przez konsumenta z przedsiębiorcą – tych najbardziej podstawowych, takich jak umowa sprzedaży, zlecenia czy o dzieło, ale także tych bardziej skomplikowanych jak umów deweloperskich, dotyczących świadczeń finansowych czy telekomunikacyjnych.
Szczegółowe prawa konsumenta reguluje w polskim prawie kilka ustaw, przede wszystkim kodeks cywilny oraz ustawa o prawach konsumenta.
Art. 3851 § 1 Kodeksu cywilnego definiuje niedozwolone klauzule umowne (zwane również klauzulami abuzywnymi) jako postanowienia umowy, które kształtują prawa i obowiązki konsumenta jako strony umowy w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy. Zgodnie z treścią wskazanego przepisu niedozwolone klauzule umowne nieuzgodnione indywidualnie z konsumentem nie wiążą go.
Powyższe naruszenie praw konsumenta ma najczęściej miejsce podczas zawierania umów za pomocą nieuzgodnionych indywidualnie wzorców umów narzuconych z góry przez przedsiębiorcę wykorzystujących swoją pozycję wobec konsumentów. Ma to miejsce najczęściej w handlu elektronicznym oraz podczas zawierania umów z podmiotami oferującymi usługi o charakterze finansowym (banki, ubezpieczyciele), deweloperskim lub telekomunikacyjnym.
Z puntu widzenia przedsiębiorcy istotne jest, aby unikać w zawieranych umowach klauzul abuzywnych i nie narażać się na szereg negatywnych konsekwencji, głównie finansowych oraz marketingowych, związanych z ich wykorzystywaniem w umowach z konsumentami.
Przedsiębiorcy narażają się na konieczność realizowania umów bez klauzuli niedozwolonej przy braku innych postanowień umowy zabezpieczających w tym zakresie interes przedsiębiorcy. Mogą ponosić koszty prowadzenia w sprawach sądowych o ustalenie, że niedozwolona klauzula nie wiąże konsumenta (czasem wiąże się to także z unieważnieniem całej umowy, a nawet koniecznością zapłaty odszkodowania na rzecz konsumenta). W przypadku potencjalnego naruszenia zbiorowych interesów konsumentów istnieje także możliwość ukarania przedsiębiorcy przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów karami finansowymi w kwocie nawet do 10 % przychodu za poprzedni rok obrotowy.
Dla przykładu wskazać można, iż w grudniu 2012 roku Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów ukarał jeden z największych polskich banków karą finansową w kwocie ponad 14 mln złotych za stosowanie 4 niedozwolonych klauzul umownych, m.in. za brak w umowie o prowadzeniu rachunku bankowego postanowień dotyczących odpowiedzialności przedsiębiorcy za nieprawidłowe rozliczenia pieniężne oraz zaniechanie ustalenia wysokości odszkodowań za poniesione przez konsumentów straty.
Z punktu widzenia konsumenta istotne jest, aby dostrzec klauzulę umowną sprzeczną z dobrymi obyczajami i naruszającą interes konsumenta oraz znać prawne możliwości reagowania na nieuczciwe praktyki przedsiębiorcy, zależnie od tego, czy niedozwolona klauzula znajduje się w rejestrze klauzul niedozwolonych znajdującym się na stronie UOKIK czy też nie ma jej w rejestrze.
Przykładowo zgodnie z wpisem do rejestru klauzul niedozwolonych z dnia 25 stycznia 2016 roku na mocy wyroku Sądu Okręgowego w Warszawie z dnia 1 października 2014 roku w sprawie o sygn. akt XVII AmC 15160/13 niedozwolona jest klauzula umowna następującej treści: „Sprzedawca zastrzega sobie prawo do zmiany cen podanych na stronie w każdym czasie, przy czym zmiana nie będzie dotyczyć zamówień już opłaconych”. Postanowienie umowy w/w treści może bowiem doprowadzić do zmiany ceny produktu – w przypadku zamówienia jeszcze nieopłaconego – mimo już zawartej umowy sprzedaży, co jest niezgodne z dobrymi obyczajami i narusza interes konsumenta.
Więcej przykładów niedozwolonych klauzul umownych naruszających interes konsumenta i sprzecznych z dobrymi obyczajami można znaleźć w treści art. 3853 Kodeksu cywilnego oraz w rejestrze klauzul niedozwolonych udostępnionym na stronie internetowej Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów.
